Instytucja PAN

Polska Akademia Nauk jest państwową instytucją naukową założoną w 1952 roku w Warszawie. Jesteśmy korporacją naukowców – w skład Akademii wchodzą członkowie krajowi (rzeczywiści i korespondenci) oraz członkowie zagraniczni. Liczba członków krajowych to maksymalnie 350 osób. Członkowie Akademii wybierani są przez Zgromadzenie Ogólne PAN spośród uczonych, którzy wyróżniają się szczególnym dorobkiem i autorytetem w środowisku naukowym.

Nauka - tak jak demokratyczne społeczeństwo - może rozwijać się w warunkach gwarantujących wolność słowa, możliwość dyskusji i wymiany myśli, otwarty stosunek do nowych idei, uwzględnianie odmiennych racji.

Tradycje akademii - instytucji grupujących uczonych, ludzi ciekawych świata, poszukujących "prawdy, dobra i piękna" sięgają głębokiej starożytności (gaj Akademosa - akademia Platońska). Po przerwie "ciemnych wieków" wczesnego średniowiecza zostały one odnowione w czasach ponownego pojawienia się intelektualistów i powstawania uniwersytetów. Rzecz godna podkreślenia - na obszarze pojawienia się tych instytucji zwanych też akademiami, narodziła się cywilizacja europejska, z czasem obejmująca coraz szersze regiony świata. Tradycje współczesnych akademii sięgają czasów "Wieku rozumu" i Wieku Oświecenia". Oświeceni władcy europejscy (we Francji, w Prusach, w Rosji) pragnący uchodzić za mecenasów nauk i uczonych - zakładali akademie nauk. Postęp wiedzy miał być czynnikiem ekonomicznego rozwoju narodu, a osiągnięcia badawcze - przynosić władcom i państwom międzynarodowy prestiż.

fot. Jakub Ostałowski

W Polsce idee tworzenia wspólnot naukowych były niezwykle żywotne (Wszechnica Krakowska, liczne uczelnie Złotego Wieku). Szczególnie jednak - w pozbawionej państwowości Polsce dziewiętnastowiecznej, gdzie w 1800 roku inspirowane filozofią Oświecenia wyrosło pierwsze - o charakterze ogólnopolskiej akademii nauk - Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, które rozkwitło pod kierownictwem Stanisława Staszica w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Za nim podążyły inne towarzystwa akademickie, a wśród nich Towarzystwo Naukowe Krakowskie, utworzone w 1815 r. i przekształcone w 1872 r. w Akademię Umiejętności (od 1918 roku - w Polską Akademię Umiejętności - PAU). Dążenia do unowocześniania organizacji życia naukowego i badań znalazły swój wyraz również na przełomie lat 20. i 30. dwudziestego wieku, kiedy w Towarzystwie Naukowym Warszawskim (TNW) - spadkobiercy Towarzystwa Przyjaciół Nauk, rodziły się projekty utworzenia ogólnokrajowej akademii nauk z siedzibą w Warszawie. Do idei ogólnopolskiej akademii nauk Towarzystwo Naukowe Warszawskie powracało w konspiracyjnych rozważaniach z okresu okupacji.

* * *

Czas narodzin Akademii był trudny, nadany jej kształt instytucjonalny stanowił wynik splotu bardzo zróżnicowanych czynników, także pozanaukowych. Decyzja ówczesnych władz państwa o utworzeniu PAN miała konkretne cele. Chodziło bowiem o stworzenie instytucji, dzięki której świat polityczny uzyska wsparcie środowiska naukowego, a zarazem - kontrolę ułatwiającą sterowanie tym środowiskiem. Z drugiej strony miało to ułatwić finansowanie badań naukowych i koncentrowanie ich wokół problemów uznanych za najważniejsze dla państwa. Nie bez wpływu na jej kształt ostateczny były zmiany zachodzące w organizacji nauki w krajach zachodnich w związku z burzliwą rewolucją naukowo-techniczną.

W połowie XX wieku zwołany został w Warszawie I Kongres Nauki Polskiej (29.VI - 2.VII.1951). Postanowienia Kongresu legły u podstaw powołania Polskiej Akademii Nauk. Kongres skupił blisko dwa tysiące uczonych - przedstawicieli środowiska naukowego, w tym PAU i TNW, które przyjęło nowy trójczłonowy model organizacji nauki w Polsce, mający stworzyć szansę na poważne, stabilne finansowanie i szybszy postęp badań prowadzonych i rozwijanych w nowoczesnym naukowym centrum badawczym. W myśl postulowanego modelu Akademia miała prowadzić badania, szkoły wyższe - kształcić adeptów wiedzy, a towarzystwa naukowe - tę wiedzę upowszechniać.

Ustawa o Polskiej Akademii Nauk z 30 października 1951 roku stwierdzała: W celu zapewnienia nauce polskiej warunków wszechstronnego rozwoju i pełnego rozkwitu oraz nadania badaniom naukowym kierunku, odpowiadającego istotnym potrzebom Narodu, w oparciu o postępowe tradycje nauki, jako też o najlepsze osiągnięcia i doświadczenia wszystkich działających dotychczas instytucji i zrzeszeń naukowych, w szczególności Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego - powołuje się Polską Akademię Nauk. W ustawie podkreślono szczególną rolę PAU i TNW jako tych instytucji naukowych, które w różnych formach organizacyjnych od początku XIX wieku stanowiły ośrodki myśli i życia naukowego w Polsce.

Przy Prezydium PAN i w wydziałach powstały liczne komitety naukowe i problemowe skupiające uczonych ze wszystkich pionów nauki i środowisk akademickich. Komitety miały dbać o rozwój poszczególnych dyscyplin, o podejmowanie ważnej tematyki badawczej, ułatwiać współpracę z organizacjami międzynarodowymi.

Nowo utworzona Akademia miała początkowo cztery wydziały: Wydział I Nauk Społecznych; Wydział II Nauk Biologicznych, Wydział III Nauk Matematyczno-Fizycznych, Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych; Wydział IV Nauk Technicznych. Następne dwa zostały powołane w roku 1957 – Wydział V Nauk Rolniczych i Leśnych oraz Wydział VI Nauk Medycznych, a w 1978 roku – Wydział VII Nauk o Ziemi i Nauk Górniczych. Działalność naukowo-badawcza, naukowo-organizacyjna, edukacyjna, wydawnicza, ekspercka, współpraca z innymi instytucjami naukowymi, inicjowanie i koordynowanie przedsięwzięć naukowych odbywała się już w wydziałach, komitetach, komisjach, a przede wszystkim w placówkach naukowo-badawczych.

Pierwszym prezesem PAN został Jan Dembowski, a wiceprezesami - Kazimierz Nitsch, Wacław Sierpiński i Witold Wierzbicki. Sekretarzami naukowymi w tym czasie byli kolejno Stanisław Mazur, Stefan Żółkiewski, Henryk Jabłoński. Do 1997 roku w zarządzaniu Akademią istniał dualizm, z którego wynikało faktyczne zwierzchnictwo sekretarza naukowego PAN i bardzo ogólny, prestiżowy i reprezentacyjny charakter funkcji prezesa PAN.

Prezesi Polskiej Akademii Nauk


Działalność Akademii w obecnej formie jest regulowana przez Ustawę z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (z późniejszymi zmianami).

***

Najwyższym organem Akademii jest Zgromadzenie Ogólne Akademii, w którym biorą udział, z głosem stanowiącym, członkowie krajowi Akademii. Zgromadzenie Ogólne Akademii określa kierunki działania Akademii i sprawuje nadzór nad całokształtem jej działalności, podejmując w tym zakresie uchwały wiążące inne organy Akademii. Zgromadzeniu Ogólnemu Akademii przewodniczy Prezes Akademii, który zwołuje sesje Zgromadzenia Ogólnego Akademii co najmniej dwa razy w roku. Pomiędzy sesjami Zgromadzenia odpowiedzialność za wszystkie strategiczne kwestie przejmuje Prezydium Akademii. W skład Prezydium Akademii wchodzą: Prezes Akademii, czterech wiceprezesów, Kanclerz Akademii, przedstawiciele wydziałów, przewodniczący rad kuratorów Wydziałów, prezesi oddziałów Akademii, oraz przedstawiciel dyrektorów jednostek naukowych Akademii. (Art. 13-17)

W skład Akademii wchodzą członkowie krajowi: rzeczywiści i korespondenci oraz członkowie zagraniczni. Wszyscy członkowie Akademii są wybierani przez Zgromadzenie Ogólne Akademii spośród uczonych, którzy wyróżniają się szczególnym dorobkiem naukowym i autorytetem w środowisku naukowym oraz posiadają nieposzlakowaną opinię. (Art. 7)

Korporacja uczonych Akademii obejmuje: wydziały, w liczbie nie większej niż pięć, oddziały, komitety naukowe i problemowe, akademię młodych uczonych, komisję do spraw etyki w nauce oraz komisję rewizyjną. (Art. 27)

W skład Akademii wchodzi pięć wydziałów: Wydział I Nauk Humanistycznych i Społecznych, Wydział II Nauk Biologicznych i Rolniczych, Wydział III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi, Wydział IV Nauk Technicznych, i Wydział V Nauk Medycznych.
Polska Akademia Nauk ma swoje oddziały w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie i Białymstoku z siedzibą w Olsztynie, Poznaniu i Wrocławiu. Do zakresu działania oddziału należy w szczególności integracja życia naukowego i współpraca ze wszystkimi instytucjami naukowymi w określonym regionie kraju. (Art. 31)

W strukturze Akademii działają: komitety naukowe współpracujące z Wydziałami i problemowe które mogą być powoływane przy Prezydium PAN lub przy Wydziałach PAN lub. Do zadań komitetu naukowego należy w szczególności rozważanie istotnych problemów reprezentowanej dyscypliny lub pokrewnych dyscyplin naukowych oraz organizowanie w tym celu debat, dyskusji i konferencji naukowych a także dbałość o reprezentatywny wkład nauki polskiej w rozwój nauki w świecie, w tym przez rozwój współpracy międzynarodowej. (Art. 33 – 37)

W celu utrzymania i rozwijania współpracy z międzynarodowymi organizacjami naukowymi, Prezydium Akademii powołuje odpowiednie komitety narodowe. Komitet narodowy może działać przy Prezydium Akademii lub przy wydziale Akademii.

W celu promowania badań naukowych i prac rozwojowych prowadzonych przez wybitnych młodych przedstawicieli nauki polskiej tworzy się akademię młodych uczonych. Komisja do spraw etyki w nauce wyraża opinie w sprawach dotyczących naruszeń zasad etyki w nauce przez pracownika uczelni, jednostki naukowej Akademii oraz instytutu badawczego. Komisja rewizyjna kontroluje działalność finansową i gospodarczą Akademii. (Art. 38 – 41)