Instytucja PAN

Wręczenie nagród odbyło się 4 grudnia 2014 r. w siedzibie Wydziału III. Nagrody wręczył Wiceprezes PAN Prof. dr hab. Andrzej Górski w obecności kierownictwa Akademii i Wydziału III PAN oraz zaproszonych gości.

Laureatami nagród Wydziału III PAN zostali: Prof. dr hab. Bogusław Buszewski, Prof. dr hab. Zbigniew Sorbjan, Dr hab. Szymon Kozłowski, Dr Sebastian Stecko, Dr hab. Arkadiusz Derkowski, Dr hab. Adam Skalski.
Prof. dr hab. Bogusław Buszewski (Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu) – Nagroda Naukowa im. Marii Skłodowskiej-Curie (chemia) za cykl prac pt. Solwatacja a mechanizm retencji w elucji chromatograficznej w układzie RP HPLC i HILIC.
Tematyka dotyczy teoretycznych opisów procesów zachodzących w chromatografii cieczowej z wykorzystaniem hydro-organicznych rozpuszczalników w oznaczaniu substancji biologicznie aktywnych na poziomie subultraśladów. Odnosi się to do procesów komórkowych i wskazuje nowe podejście do interpretacji przejść międzyfazowych (bariera biologiczna np. mózg-krew), ksenobiotyków np. leków i ich metabolitów. Pozwala to też śledzić procesy biologiczne zachodzące w komórce z uwzględnieniem metabolizmu substancji zawartych w organizmach żywych i w żywności (np. toksyn), dzięki czemu możliwe jest diagnostyka różnego rodzaju stanów chorobowych. Efekty te umożliwiają selektywne rozdzielenie substancji polarnych wykorzystując do tego celu nowej generacji fazy stacjonarne imitujące błony biologiczne. Fazy te zawierają różne grupy funkcyjne występujące w naturalnych błonach i ścianach komórkowych. Układy te pozwalają selektywnie transportować substancje biologicznie czynne, co ma znaczenie w tzw. terapii celowanej. Daje to też możliwość opracowania nowej generacji leków dedykowanych do zwalczania chorób nowotworowych i cywilizacyjnych.

Prof. dr hab. Zbigniew Sorbjan (Instytutu Geofizyki PAN w Warszawie) – Nagroda Naukowa im. Stanisława Staszica (nauki o Ziemi)
Nagrodzona praca naukowa zawarta jest w serii artykułów opublikowanych w latach 2010-2014 na temat gradientowej teorii podobieństwa stabilnie uwarstwionej (nocnej) granicznej warstwy atmosfery. Publikacje te zawierają twórcze i oryginalne rozszerzenie teorii podobieństwa warstwy przyziemnej atmosfery, autorstwa Monina-Obuchowa (1954), na cała stabilną warstwę graniczną. Rozszerzenia dokonano poprzez zamianę skal podobieństwa Monina-Obuchowa, zdefiniowanych w oparciu o strumienie pędu, temperatury i wilgotności, na skale określone na podstawie gradientów prędkości wiatru, temperatury, wilgotności, oraz drogi mieszania. Funkcje podobieństwa, zależne od liczby Richardsona Ri, otrzymane zostały dla rozmaitych momentów statystycznych turbulencji na podstawie pomiarów eksperymentalnych w atmosferze. Krótki zarys gradientowej teorii podobieństwa został ostatnio zamieszczony w tomie monograficznym, poświęconym 60-tej rocznicy powstania Instytutu Geofizyki PAN, "Achievements, History and Chalenges in Geophysics", Series: "GeoPlanet and Planetary Sciences", 2014, Eds. R Bialik, M. Majdański, M. Moskalik, Springer, 351-375.

Dr hab. Szymon Kozłowski (Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego) – Nagroda Naukowa im. Stefana Pieńkowskiego (fizyka i astronomia) za cykl prac opisujących odkrycie 758 kwazarów znajdujących się w tle Obłoków Magellana  
Obłoki Magellana to para bliskich galaktyk, w których w całej okazałości można badać populacje gwiazdowe. Pomiary ruchów własnych, rotacji i oddziaływań tych galaktyk są kluczowe w zrozumieniu historii formowania się naszego najbliższego kosmicznego sąsiedztwa, w tym naszej Galaktyki. Aby je wykonać konieczne jest znalezienie odległych, nieruchomych i względnie jasnych obiektów – punktów odniesienia. Idealnymi kandydatami są kwazary – dalekie i jasne galaktyki aktywne. Na podstawie danych fotometrycznych z polskiego projektu OGLE dr hab. Szymon Kozłowski pokazał, że połączenie rozwiniętych przez niego metod selekcji kwazarów na podstawie zmienności fotometrycznej, emisji rentgenowskiej oraz obserwacji podczerwonych z teleskopu kosmicznego Spitzera jest bardzo wydajne. W realizowanym od kilku lat przeglądzie spektroskopowym – The Magellanic Quasars Survey, którego pomysłodawcą i kierownikiem jest dr hab. Kozłowski, odkrytych zostało ponad 750 nowych kwazarów, zwiększając ich liczbę o rząd wielkości. Odkrycie to umożliwia stworzenie znakomitego punktu odniesienia do badania ruchów Obłoków Magellana. Już teraz część nowo-odkrytych kwazarów jest podstawą projektu realizowanego przy użyciu Kosmicznego Teleskopu Hubble'a, którego jednym z wykonawców jest dr hab. Szymon Kozłowski. Odkryte kwazary to także najlepiej monitorowane obiekty tego typu w astronomii, z tysiącami pomiarów dla każdego z nich w ostatnich 17 latach. Dane z projektu OGLE posłużą do badania zmienności samych kwazarów oraz określenia zależności pomiędzy zmiennością, a ich parametrami fizycznymi. Badania dr hab. Kozłowskiego zostaną niebawem rozszerzone na większy obszar nieba, od kilku lat obserwowany przez projekt OGLE, gdzie spodziewane są odkrycia kolejnych 10000 kwazarów.

Dr Sebastian Stecko (Instytut Chemii Organicznej PAN w Warszawie) – Nagroda Naukowa im. Włodzimierza Kołosa (chemia) za cykl prac opisujących stereoselektywną reakcję Kinugasy, aplikacje w syntezie terapeutyków β –laktamowych.
Cykl prac dra Sebastiana Stecko dotyczy wykorzystania katalizowanej jonami miedzi kaskadowej reakcji terminalnych alkinów i nitronów (reakcja Kinugasy) w stereokontrolowanej syntezie związków β-laktamowych. Reakcja ta jest jedną z nowoczesnych, bezpośrednich metod tworzenia pierścienia 2-azetydynonu, kluczowego elementu strukturalnego antybiotyków β-laktamowych. Ten motyw strukturalny obecny jest także w szeregu terapeutyków, wykazujących inne niż antybiotyczne działanie farmakologiczne, na przykład przeciwnowotworowe czy zdolność do obniżana poziomu cholesterolu.
W nagrodzonym cyklu prac dr Stecko wykorzystał w reakcji Kinugasy cykliczne nitrony, uzyskując tym samym możliwość syntezy bicyklicznych związków β-laktamowych o szkielecie karbapenamowym i karbacefamowym. Dr Stecko określił wpływ reagentów, soli miedzi(I), zasady czy rozpuszczalnika na wydajność syntezy produktów β-laktamowych. Określił także wpływ struktury nitronu i alkinu na kierunek i siłę indukcji asymetrycznej oraz sposoby kontroli stereoselektywności procesu. Ponadto zaproponował modele stereochemiczne pozwalające wytłumaczyć jak również przewidzieć strukturę powstających produktów. Istotnym elementem pracy było wykazanie, że niektóre typy stosowanych alkinów wykazują zwiększoną reaktywnością w reakcji Kinugasy, odznaczającą się dużo krótszym czasem reakcji, oraz możliwością obniżenia ilości stosowanego katalizatora. Podjęte przez dra Stecko prace nie ograniczyły się wyłącznie do badań podstawowych nad reakcją Kinugasy, ale objęły także jej wykorzystanie w syntezie terapeutyków β-laktamowych. Między innymi dr Stecko współuczestniczył w realizacji projektu mającego na celu opracowanie nowej innowacyjnej metody syntezy ezetymibu - substancji aktywnej preparatów stosowanych do obniżania poziomu cholesterolu.
Dr hab. Arkadiusz Derkowski (Instytutu Nauk Geologicznych PAN, Oddział w Krakowie) – Nagroda Naukowa im. Ignacego Domeyki (nauki o Ziemi) za cykl prac opisujących Przemiany termiczne dioktaedrycznych krzemianów warstwowych.
Dehydroksylacja jest procesem przemiany struktury minerału, polegającym na usunięciu grup OH, co wiąże się z reorganizacją struktury krystalicznej. Studia nad przemianami termicznymi dioktaedrycznych krzemianów warstwowych typu 2:1 zaowocowały stworzeniem nowego modelu zarówno dehydroksylacji jak i rehydroksylacji tych minerałów. Jednocześnie zrewidowano wcześniejszy model rehydratacji smektytu. W pracach zespołu z udziałem dr Derkowskiego udowodniono, że proces ten jest homogeniczny, o kinetyce zerowego rzędu, a szeroki zakres temperatury dehydroksylacji nie wynika z obecnosci faz przejściowych. Wykonane prace posiadają dalekosiężne konsekwencje dla mineralogii, geochemii oraz potencjalnych aplikacji praktycznych (np. wyjaśnienie mechanizmu ucieczki argonu ze struktury illitu, kluczowe dla interpretacji datowań radiometrycznych K-Ar, zmiana propagacji trzęsień ziemi, itp.) Przeprowadzone badania zostały opublikowane w serii artykułów, które ukazały się w jednym z najwyżej cenionych na świecie czasopism z dziedziny mineralogii.

Dr hab. Adam Skalski (Instytut Matematyczny PAN w Warszawie) – Nagroda Naukowa im. Wacława Sierpińskiego (matematyka) za cykl prac dotyczących entropii topologicznej w sensie Voiculescu, kwantowych grup symetrii oraz analizy harmonicznej i geometrycznej teorii grup w kontekście lokalnie zwartych grup kwantowych.
Tematy te są ogólnie związane z badaniem kwantowych (zwanych też nieprzemiennymi) odpowiedników klasycznych pojęć teorii układów dynamicznych czy teorii grup, w oparciu o techniki analizy funkcjonalnej, a w szczególności algebr operatorowych Adam Skalski udowodnił między innymi, że obliczanie kwantowej entropii topologicznej, zdefiniowanej przez Voiculescu, nie zawsze daje się sprowadzić do rozważania klasycznych podukładów danego układu kwantowego.

Od lewej: Dr Sebstian Stecko. Prof. dr hab. Bogusław Buszewski, Wiceprezes PAN Prof. dr hab. Andrzej Górski, Prof. dr hab. Zbigniew Sorbjan. Dr hab. Szymon Kozłowski, Prof. dr hab. Feliks Przytycki, Prof. dr hab. Stanisław Kwapień. (foto. Mirosław Mlekicki)

Od lewej: Dr hab. Szymon Kozłowski, Dr Sebastian Stecko, Prof. dr hab. Bogusław Buszewski, Prof. dr hab. Zbigniew Sorbjan, Prof. dr hab. Jan Środoń Kierownik Ośrodka Badawczego Instytutu Nauk Geologicznych PAN (Oddział w Krakowie), Dziekan Wydziału III PAN Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi PAN Prof. dr hab. Marek Grad (foto. Mirosław Mlekicki)